O genezie elit, ich znaczeniu, powinnościach i cenie, jaką ich reprezentantom przyszło zapłacić w czasach późniejszych, dyskutowano w Senacie 25 czerwca 2019 r., podczas debaty „Elity II Rzeczypospolitej Polskiej”,

zorganizowanej z inicjatywy marszałka Stanisława Karczewskiego we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

Otwierając ją, marszałek Senatu przywołał definicję elity, autorstwa Vilfreda Parety, według której oznacza ona grupę ludzi wyróżniającą się spośród otoczenia określonymi cechami psychologicznymi i intelektualnymi. Jak mówił marszałek, Polskę 20-lecia międzywojennego porównujemy ze współczesną. „W 1918 r. było do wykonania bardzo ważne zadanie odbudowy państwa po 123 latach zaborów. Bez ówczesnych elit by się to nie udało. Działania elit i zwykłych ludzi – tak się dokonuje przemian” – powiedział marszałek.

Jak podkreślił prezes Instytutu Pamięci Narodowej Jarosław Szarek, elity tworzy się przez pokolenia. „W II RP to wiedziano. Dziś zadajemy sobie pytanie jacy jesteśmy obecnie? Czy dorastamy poziomem do elit II RP? Co robimy, by współczesna nauka czerpała z tamtych doświadczeń?” – mówił.

„W okresie, kiedy marzenia o wolności zaczęły się urzeczywistniać, elity kreowały Polskę niepodległą” – napisał w liście, skierowanym do uczestników debaty, marszałek Sejmu Marek Kuchciński. „Własne niepodległe państwo to największy skarb, jaki posiadamy” – napisał do uczestników debaty premier Mateusz Morawicki. Jak wskazał, w procesie jego tworzenia elity miały do odegrania ogromną rolę.

W trakcie panelu dyskusyjnego, którego moderatorem był prof. Włodzimierz Suleja, zaproszeni goście starali się odpowiedzieć m.in. na pytanie, jaka była geneza powstania elit II RP. Sięgając do czasów zaborów, prof. Tadeusz Wolsza, członek Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, stwierdził, że prowadziły do nich 2 drogi: działalność w organizacjach kulturalnych, naukowych, społecznych, sportowych, gdzie zdobywano doświadczenie, a także działalność w organizacjach militarnych i paramilitarnych. Za ważny wyznacznik obecności w elicie prof. Tadeusz Wolsza uznał bunt przeciwko systemowi.

Nawiązując do tego buntu, prof. Krzysztof Kawalec, kierownikZakładu Historii Polski i Powszechnej XIX i XX w. Uniwersytetu Wrocławskiego,dyrektor Oddziału IPN we Wrocławiu, wskazał, że rodził się on głównie wśród młodych, niepokornych, wchodzących w życie polityczne. Ogromną rolę odegrało w tym procesie doświadczenie działalności spiskowej, głównie wśród mieszkańców zaboru rosyjskiego, a także konspiracji szkolnej. Wybitnie zdolni ludzie, liderzy, byli podzieleni politycznie, ale nie wykluczało to współpracy. Tworzący elity, często wykształceni na Zachodzie, mieli przekonanie, że Polska należy do Zachodu. Wracali do ojczyzny i angażowali się w budowanie nowej państwowości.

Zdaniem prof. Włodzimierza Mędrzeckiego, kierownika Zakładu Historii Społecznej XIX i XX w. w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk, duże znaczenie miały kompetencje, jakimi dysponowali napływający po I wojnie światowej z Kresów Wschodnich naukowcy, inżynierowie, prawnicy czy zarządcy lasów.

Podczas debaty podnoszono, że elity w II RP odgrywały rolę opiniotwórczą, edukacyjną, kontrolną, organizacyjną i aksjologiczną. Jak zauważył prof. Andrzej Nowak, kierownik Zakładu Historii Europy Wschodniej i Studiów nad Imperiami XIX i XX w. w Instytucie Historii PAN, członek Kolegium IPN, wśród elit okresu międzywojennego byli nie tylko uosabiający słownikowe pojęcia wybranego towarzystwa czy inteligencji, która wie, co to znaczy służyć, ale także arywiści – dążący do zdobycia wysokiej pozycji, do bycia najważniejszymi. Były zatem elity wartości i godności, były też grupy, które tylko chciały z nich czerpać. W opinii prof. Andrzeja Nowaka dużą rolę w kształtowaniu ówczesnych polskich elit odegrały również Kościół katolicki z kardynałem Augustem Hlondem na czele i ruch inteligencji katolickiej, a także aktywność kobiet.

Uczestnicy debaty starali się również odpowiedzieć na pytanie, jakie były najważniejsze osiągnięcia elit okresu międzywojennego. Według prof. Tadeusza Wolszy sytuacja polityczna w 1918 r. zmusiła elity do działania. „Obrona granic, scalenie ziem 3 zaborów w jeden organizm, stworzenie silnego państwa – to bardzo trudne zadanie elity wykonały z nawiązką” – ocenił. W opinii prof. Krzysztofa Kawalca sukcesem ówczesnych elit było to, że mimo iż Sejm Ustawodawczy stanowił polityczną mozaikę, istniała zgoda co do tego, że Polska jest krajem demokratycznym, że sporów wewnętrznych nie wynosi się na zewnątrz, a reformy społeczne należy popierać. Prof. Włodzimierz Mędrzecki podkreślił, że ówczesnym elitom udało się stworzyć nowoczesną formułę państwa i przekonać do niej obywateli, odegrać rolę jego dobrego administratora. Naukowcy przedstawili też przykłady różnej aktywności członków elit okresu międzywojennego: inżynierów, pisarzy i poetów, historyków i sportowców.

Na zakończenie debaty wskazywano również, że elitom II RP przyszło się zderzyć z 2 ogromnymi totalitaryzmami XX w., a wielu ich reprezentantom – zapłacić cenę najwyższą, ginąc w nazistowskich obozach koncentracyjnych i komunistycznych więzieniach.

Źródło: Senat RP